Phát triển là một quá trình tất yếu, khách quan của mọi sự vật, hiện tượng trong vũ trụ. Nó là mục tiêu chung của mọi xã hội, là động lực thúc đẩy con người tiến bộ. Tuy nhiên, phát triển cần phải đảm bảo bền vững, hài hòa giữa các mặt kinh tế, xã hội, môi trường và con người.
Phát triển là gì?
Phát triển là quá trình vận động từ thấp đến cao, từ chưa tốt đến tốt hơn về mọi mặt. Quá trình vận động này có thể diễn ra vừa dần dần, vừa nhảy vọt để ra đời của cái mới thay thế cho những cái cũ. Nó bao hàm sự thay đổi về lượng dẫn đến sự thay đổi về chất, diễn ra theo đường xoắn ốc, lặp đi lặp lại nhưng ở mức độ cao hơn.
Theo chủ nghĩa Marx – Lenin, mâu thuẫn là nguồn gốc cho sự vận động, phát triển của sự vật, hiện tượng. Mỗi mâu thuẫn bao hàm sự thống nhất và đấu tranh giữa các mặt đối lập, khiến cho sự vật, hiện tượng không thể duy trì trạng thái ban đầu. Hệ quả là mâu thuẫn cũ được giải quyết, nhường chỗ cho mâu thuẫn mới, sự vật, hiện tượng cũ cũng được thay thế bởi sự vật, hiện tượng mới. Chính sự đấu tranh này (hay nói cách khác là quá trình giải quyết mâu thuẫn) đóng vai trò là nguồn gốc thúc đẩy vận động và phát triển của mọi hiện tượng, sự vật trong vũ trụ.
Tính chất của sự phát triển
Tính khách quan
Sự phát triển mang tính khách quan, có nghĩa là nguồn gốc của nó nằm trong chính bản thân sự vật, hiện tượng chứ không phải do tác động từ bên ngoài. Quá trình phát triển diễn ra theo những quy luật nhất định, không phụ thuộc vào ý thức, ý muốn chủ quan của con người.
Ví dụ: sự lớn lên của một cơ thể sinh vật có nguyên nhân tự thân, không phụ thuộc vào ý muốn chủ quan của con người. Hay sự vận động của Trái Đất quanh Mặt Trời cũng diễn ra theo quy luật nhất định, không phụ thuộc vào ý thức của con người.
Hiểu được tính khách quan của sự phát triển giúp chúng ta có cái nhìn đúng đắn về thế giới, từ đó đề ra những biện pháp phù hợp để thúc đẩy sự phát triển trong mọi lĩnh vực của đời sống xã hội.
Tính phổ biến
Tính phổ biến của sự phát triển có nghĩa là nó diễn ra ở khắp mọi nơi, trong mọi lĩnh vực của tự nhiên, xã hội và tư duy. Không có sự vật, hiện tượng nào là không vận động, không phát triển.
Ví dụ: trong tự nhiên, các vì sao, các thiên hà luôn vận động và biến đổi; trong xã hội, con người và xã hội luôn phát triển từ thấp đến cao, từ đơn giản đến phức tạp; trong tư duy, con người luôn học hỏi, trau dồi kiến thức và nhận thức.
Tính phổ biến của sự phát triển cho ta thấy rằng đây là quy luật khách quan chi phối mọi vận động, biến đổi trong vũ trụ. Nhận thức được điều này giúp ta có niềm tin vào tương lai tươi sáng của con người và xã hội.
Tính đa dạng, phong phú
Sự phát triển mang tính đa dạng, phong phú, tức là tùy thuộc vào hình thức tồn tại cụ thể của vật chất mà sự phát triển diễn ra nhiều hình thức khác nhau. Sự phát triển còn phụ thuộc vào không gian và thời gian, vào các yếu tố, điều kiện tác động lên sự vật, hiện tượng đó.
Ví dụ: sự phát triển của con người khác với sự phát triển của một loài động vật; sự phát triển của một sự vật trong điều kiện thuận lợi khác với sự phát triển của cùng sự vật đó trong điều kiện khó khăn.
Tính đa dạng, phong phú của sự phát triển cho ta thấy rằng thế giới này vô cùng phong phú, muôn màu muôn vẻ. Nhận thức được điều này giúp nâng cao ý thức bảo vệ sự đa dạng của tự nhiên và xã hội, đồng thời tôn trọng sự khác biệt giữa các cá nhân, các dân tộc, các quốc gia.
Tính kế thừa
Tính kế thừa có nghĩa là quá trình tích lũy về lượng, thay đổi về chất lâu dài. Mỗi giai đoạn phát triển đều kế thừa những thành tựu của giai đoạn trước, đồng thời phủ định những hạn chế của giai đoạn trước để tiến lên giai đoạn mới cao hơn.
Ví dụ: xã hội ta ngày nay kế thừa những thành tựu khoa học, kỹ thuật của các thế hệ trước, đồng thời phủ định những hạn chế của xã hội cũ để tiến lên xây dựng xã hội chủ nghĩa văn minh, hiện đại.
Tính kế thừa của sự phát triển cho thấy rằng để tiến lên phía trước, mỗi chúng ta cần phải học hỏi những thành tựu của thế hệ trước, đồng thời có ý thức sáng tạo, đổi mới để tạo ra những giá trị mới cho xã hội.
Ý nghĩa của sự phát triển
Về mặt triết học
- Phát triển là một quy luật khách quan: Theo quan điểm duy vật biện chứng, phát triển là quy luật chung của mọi vật chất, là sự vận động tiến lên từ thấp đến cao, từ đơn giản đến phức tạp, từ chưa hoàn thiện đến hoàn thiện hơn. Quy luật này chi phối mọi quá trình biến đổi trong vũ trụ, từ sự hình thành các thiên hà, tinh túy đến sự tiến hóa của các loài sinh vật, sự phát triển của xã hội và tư duy con người.
- Phát triển là kết quả của giải quyết mâu thuẫn: Mâu thuẫn là nguồn gốc, động lực thúc đẩy sự phát triển. Khi mâu thuẫn nảy sinh và được giải quyết, sự vật, hiện tượng sẽ chuyển sang trạng thái mới, có chất lượng cao hơn. Quá trình giải quyết mâu thuẫn diễn ra liên tục, lặp đi lặp lại, tạo nên sự phát triển theo đường xoắn ốc.
- Phát triển mang tính chủ quan và khách quan: Sự phát triển vừa mang tính khách quan, vừa mang tính chủ quan. Khách quan là do nó xuất phát từ quy luật vận động của chính bản thân sự vật, hiện tượng, không phụ thuộc vào ý thức con người. Chủ quan là do con người có thể nhận thức, tác động và thúc đẩy sự phát triển theo hướng tích cực.
Về mặt thực tiễn
- Phát triển là điều kiện tiên quyết cho sự tồn tại và tiến bộ: Mọi sự vật, hiện tượng đều không ngừng vận động và phát triển. Nếu không phát triển, chúng sẽ thoái hóa và diệt vong. Con người cũng vậy, nếu không ngừng học hỏi, rèn luyện, phát triển bản thân sẽ trở nên lạc hậu, thụt lùi.
- Phát triển là mục tiêu phấn đấu của mọi hoạt động: Con người luôn hướng đến sự phát triển về mọi mặt: kinh tế, xã hội, văn hóa, giáo dục, khoa học kỹ thuật,… để nâng cao chất lượng cuộc sống, xây dựng một xã hội văn minh, tiến bộ.
- Phát triển là động lực thúc đẩy mọi hoạt động: Khi con người nhận thức được ý nghĩa của sự phát triển, họ sẽ có động lực mạnh mẽ để học tập, lao động, sáng tạo, góp phần xây dựng đất nước, phát triển xã hội.
Nguyên lý về sự phát triển
Nguyên lý về sự phát triển là một trong hai nguyên lý cơ bản của phép biện chứng duy vật, khẳng định rằng mọi sự vật, hiện tượng khách quan trong vũ trụ đều luôn vận động và phát triển. Quá trình phát triển này diễn ra theo xu hướng tiến lên từ thấp lên cao, từ đơn giản đến phức tạp, từ kém hoàn thiện đến hoàn thiện hơn.
- Khi xem xét sự vật hiện tượng cần đặt nó vào sự vận động, phát triển và phát hiện ra các xu hướng biến đổi, chuyển hóa. Sự vận động, biến đổi này là cái vốn có của thế giới thực, nó diễn ra đa dạng, phong phú và tuân theo những khuynh hướng khác nhau, thậm chí là trái ngược. Trong đó, phát triển vẫn là xu hướng chính chi phối các xu hướng khác. Quá trình nhận thức của con người cần phát hiện ra xu hướng chính để thúc đẩy sự vật, hiện tượng phát triển.
- Trong quá trình phát triển và thay đổi của các sự vật và hiện tượng trong thế giới khách quan, chúng ta cần nhận thức rằng có sự tồn tại của nhiều mâu thuẫn. Sự biến đổi không chỉ theo hướng tích cực mà còn bao gồm các biến đổi tiêu cực. Do đó, quá trình nhận thức cần nhìn nhận rõ tính phức tạp và đa chiều của quá trình phát triển là một hiện tượng phổ biến.
- Trong việc nhận thức về sự vật và hiện tượng, chúng ta luôn cập nhật và điều chỉnh để phản ánh sự thay đổi của chính chúng. Quá trình nhận thức không ngừng đổi mới và bổ sung, đồng thời điều chỉnh để phù hợp với sự biến đổi của sự vật và hiện tượng đó.
Các khía cạnh phát triển
Phát triển bản thân
Phát triển bản thân là một quá trình liên tục và chủ động nhằm nâng cao các khía cạnh khác nhau của bản thân để hoàn thiện và đạt được mục tiêu trong cuộc sống. Đây là quá trình học hỏi những kiến thức và kỹ năng mới, rèn luyện những thói quen tốt, cải thiện suy nghĩ và hành vi, phát huy tiềm năng của bản thân.
Ý nghĩa của việc phát triển bản thân:
- Khám phá bản thân: Phát triển bản thân giúp mỗi cá nhân hiểu rõ hơn về giá trị cốt lõi, đam mê và mục tiêu của mình. Đồng thời nhận thức được điểm mạnh, điểm yếu và tiềm năng của bản thân, từ đó có thể phát huy tối đa năng lực và khắc phục những hạn chế.
- Định hướng cuộc sống: Dễ dàng xác định mục tiêu ngắn hạn và dài hạn cho cuộc đời mình. Việc đặt ra mục tiêu cụ thể giúp tăng cường động lực để phấn đấu và nỗ lực.
- Nâng cao kỹ năng: Rèn luyện và nâng cao các kỹ năng mềm như giao tiếp, thuyết trình, quản lý thời gian, làm việc nhóm,… Bên cạnh đó, mỗi người cũng có cơ hội trau dồi chuyên môn trong lĩnh vực mà bản thân quan tâm. Nhờ vậy có thể dễ dàng thích nghi với môi trường làm việc mới và đạt được thành công lớn hơn trong sự nghiệp.
- Tăng cường hiệu quả công việc: Nhờ có kỹ năng tốt và chuyên môn cao, mỗi người chúng ta có thể hoàn thành công việc một cách hiệu quả và năng suất hơn. Chất lượng công việc cũng được nâng cao đáng kể. Nhờ vậy giúp có nhiều cơ hội thăng tiến trong sự nghiệp và giảm thiểu căng thẳng, áp lực công việc.
- Cải thiện mối quan hệ: Dễ dàng kết nối và xây dựng mối quan hệ với mọi người xung quanh. Chúng ta có thể thấu hiểu và đồng cảm với người khác, tạo dựng được những mối quan hệ bền chặt và tin tưởng.
Phát triển kinh tế
Phát triển kinh tế là một quá trình tăng cường sức mạnh kinh tế của một quốc gia hoặc khu vực, thông qua việc nâng cao năng suất lao động, mở rộng sản xuất, đa dạng hóa ngành nghề, cải thiện đời sống vật chất, tinh thần cho người dân.
Ý nghĩa của phát triển kinh tế phải kể đến bao gồm:
- Nâng cao đời sống vật chất, tinh thần cho người dân: Thu nhập bình quân đầu người tăng, người dân có điều kiện sống tốt hơn. Mức độ đói nghèo giảm xuống, đồng thời chất lượng giáo dục, y tế được cải thiện. Mọi người có nhiều cơ hội tiếp cận với các dịch vụ văn hóa, thể thao, giải trí.
- Tăng cường sức mạnh quốc gia: Nền kinh tế phát triển giúp quốc gia có tiềm lực quốc phòng, an ninh mạnh mẽ, nâng cao vị thế quốc tế của quốc gia. Tăng cường khả năng hội nhập quốc tế.
- Tạo ra nhiều cơ hội việc làm: Khi nền kinh tế phát triển, các doanh nghiệp sẽ mở rộng sản xuất, kinh doanh, tạo ra nhiều cơ hội việc làm cho người dân, giảm thiểu tình trạng thất nghiệp. Nâng cao thu nhập cho người lao động.
- Thúc đẩy phát triển khoa học công nghệ: Nền kinh tế phát triển tạo điều kiện cho việc đầu tư vào nghiên cứu khoa học, công nghệ, nâng cao năng suất lao động, tăng sức cạnh tranh của nền kinh tế.
- Bảo vệ môi trường: Kinh tế phát triển đi kèm với việc áp dụng các công nghệ tiên tiến, thân thiện với môi trường. Góp phần bảo vệ môi trường sống cho con người.
Phát triển xã hội
Phát triển xã hội là quá trình biến đổi tích cực của xã hội theo hướng nâng cao chất lượng cuộc sống của con người trên mọi phương diện. Nó bao gồm sự tiến bộ về kinh tế, văn hóa, giáo dục, y tế, an ninh xã hội, môi trường,…
Phát triển xã hội là mục tiêu chung của mọi quốc gia, mọi xã hội. Nó là động lực thúc đẩy con người sáng tạo, lao động và cống hiến cho cộng đồng. Phát triển xã hội bền vững là con đường để xây dựng một xã hội văn minh, tiến bộ, công bằng và thịnh vượng cho tất cả mọi người.
Ý nghĩa của sự phát triển xã hội đối với một quốc gia, cộng đồng:
- Nâng cao chất lượng cuộc sống: Phát triển kinh tế là nền tảng cho sự phát triển xã hội, giúp tạo ra việc làm, tăng thu nhập cho người dân, cải thiện điều kiện sống về nhà ở, y tế, giáo dục, an ninh trật tự,… Nhờ vậy, người dân có thể tiếp cận với các dịch vụ thiết yếu, nâng cao chất lượng cuộc sống về mọi mặt.
- Thúc đẩy sự công bằng và hòa nhập xã hội: Phát triển xã hội không chỉ tập trung vào tăng trưởng kinh tế mà còn chú trọng giải quyết các vấn đề về bất bình đẳng thu nhập, đói nghèo, thất nghiệp, tệ nạn xã hội,… Góp phần tạo dựng một xã hội công bằng, văn minh, mọi người đều có cơ hội phát triển bản thân và đóng góp cho cộng đồng.
- Tăng cường sức mạnh quốc gia: Nguồn nhân lực chất lượng cao là yếu tố then chốt cho sự phát triển kinh tế – xã hội, giúp nâng cao năng suất lao động, thu hút đầu tư trong và ngoài nước. Hội nhập quốc tế giúp đất nước tiếp cận với khoa học kỹ thuật tiên tiến, mở rộng thị trường xuất khẩu, nâng cao vị thế quốc tế. An ninh, quốc phòng được củng cố giúp bảo vệ Tổ quốc trước mọi nguy cơ xâm lược.
Phát triển khoa học kỹ thuật
Phát triển khoa học kỹ thuật là quá trình tìm hiểu, sáng tạo và ứng dụng kiến thức khoa học vào thực tiễn để giải quyết các vấn đề, tạo ra những giá trị mới cho cuộc sống. Quá trình này bao gồm nhiều hoạt động nghiên cứu, sáng chế, cải tiến kỹ thuật, ứng dụng công nghệ vào sản xuất, đời sống và các lĩnh vực khác nhau.
Sự phát triển khoa học kỹ thuật đóng vai trò quan trọng trong việc thúc đẩy tiến bộ xã hội, nâng cao chất lượng cuộc sống con người. Giúp tăng năng suất lao động, tiết kiệm thời gian, chi phí, tạo ra nhiều sản phẩm, dịch vụ mới, đáp ứng nhu cầu ngày càng cao của con người. Đồng thời, khoa học kỹ thuật cũng góp phần giải quyết các vấn đề cấp bách của nhân loại như biến đổi khí hậu, ô nhiễm môi trường, dịch bệnh,…
Sự phát triển khoa học kỹ thuật mang lại nhiều lợi ích to lớn trong các khía cạnh như:
- Nhờ những tiến bộ khoa học kỹ thuật, con người đã có thể tạo ra những máy móc, thiết bị tự động hóa thay thế sức lao động thủ công, giúp tăng năng suất lao động, tiết kiệm thời gian và chi phí.
- Trong lĩnh vực y tế, khoa học kỹ thuật đã mang đến những tiến bộ vượt bậc, giúp chẩn đoán và điều trị bệnh hiệu quả hơn, nâng cao tuổi thọ con người. Các thiết bị y tế hiện đại như máy chụp cộng hưởng từ, máy chụp cắt lớp,… giúp các bác sĩ chẩn đoán bệnh chính xác hơn. Các loại thuốc mới được bào chế giúp điều trị hiệu quả nhiều căn bệnh nan y.
- Cải thiện chất lượng giáo dục. Nhờ có công nghệ, học sinh sinh viên có thể tiếp cận thông tin và học tập dễ dàng hơn. Các bài giảng trực tuyến, các phần mềm giáo dục giúp nâng cao chất lượng giáo dục và tạo điều kiện cho mọi người học tập mọi lúc, mọi nơi.
- Nhà cửa ngày càng khang trang, tiện nghi với đầy đủ các thiết bị điện tử, điện lạnh. Phương tiện giao thông hiện đại, an toàn giúp con người di chuyển nhanh chóng và dễ dàng. Hệ thống thông tin liên lạc phát triển giúp con người kết nối với nhau mọi lúc, mọi nơi.
- Nhờ có internet và mạng xã hội, con người trên toàn cầu có thể kết nối với nhau dễ dàng, thúc đẩy giao lưu văn hóa, xóa bỏ rào cản ngôn ngữ. Thông qua đó, con người có thể học hỏi kinh nghiệm lẫn nhau, cùng nhau giải quyết các vấn đề chung của toàn cầu.
- Góp phần giải quyết các vấn đề xã hội như nghèo đói, bất bình đẳng, tội phạm,… Ví dụ, các chương trình xóa đói giảm nghèo sử dụng khoa học kỹ thuật để giúp người dân ở các vùng khó khăn phát triển sản xuất, nâng cao thu nhập. Các hệ thống camera giám sát, phần mềm phân tích dữ liệu giúp phòng chống tội phạm hiệu quả hơn.
- Các công nghệ xanh, năng lượng tái tạo giúp giảm thiểu ô nhiễm môi trường, bảo vệ hệ sinh thái. Chẳng hạn như xe điện sử dụng năng lượng tái tạo giúp giảm thiểu khí thải ra môi trường. Các nhà máy sử dụng công nghệ xử lý nước thải giúp bảo vệ nguồn nước.
- Một quốc gia có nền khoa học kỹ thuật phát triển sẽ có sức cạnh tranh cao trên thị trường quốc tế, thu hút đầu tư nước ngoài và nâng cao vị thế quốc gia trên trường quốc tế.
Phát triển bền vững
Phát triển bền vững (Sustainable Development) là khái niệm bao hàm sự phát triển hài hòa giữa ba yếu tố: kinh tế, xã hội và môi trường. Nó đề cao việc đáp ứng nhu cầu của thế hệ hiện tại mà không làm ảnh hưởng đến khả năng đáp ứng nhu cầu của các thế hệ tương lai. Nói cách khác, phát triển bền vững hướng đến một tương lai nơi con người có thể sống sung túc, môi trường được bảo vệ và tài nguyên được sử dụng hợp lý.
Ý tưởng cơ bản đằng sau của phát triển bền vững là làm việc cho hiện tại đồng thời ghi nhớ nhu cầu của tương lai. Phát triển bền vững dạy con người cách sử dụng tài nguyên một cách thông minh, hợp lý. Một số lợi ích cho chúng ta biết tại sao cần phát triển bền vững:
- Quản lý để ổn định khí hậu: Ngăn ngừa biến đổi khí hậu qua các hoạt động phát triển bền vững. Thúc đẩy giảm sử dụng nhiên liệu hóa thạch thải ra khí nhà kính làm phá hủy bầu khí quyển.
- Cung cấp các nhu cầu quan trọng cho con người: Phát triển bền vững thúc đẩy việc tiết kiệm cho các thế hệ tương lai và đảm bảo các nguồn lực được phân bổ công bằng cho tất cả mọi người. Nó dựa trên nguyên tắc phát triển cơ sở hạ tầng có thể được duy trì trong thời gian dài.
- Đa dạng sinh học bền vững: Nếu phát triển bền vững được tuân thủ, nhà cửa và môi trường sống của con người cũng như tất cả các loài động vật sống khác sẽ không bị mất. Vì sự phát triển bền vững tập trung vào việc bảo tồn hệ sinh thái, cho nên nó tự động giúp duy trì và bảo vệ đa dạng sinh học.
- Ổn định tài chính: Phát triển bền vững thúc đẩy sự tăng trưởng ổn định, nền kinh tế của các quốc gia có thể được củng cố bằng cách sử dụng nguồn năng lượng tái tạo so với việc sử dụng nhiên liệu hóa thạch, vốn chỉ có một lượng nhất định trên hành tinh này.
Ở mỗi giai đoạn, con người học hỏi từ quá khứ, đưa ra những ý tưởng đột phá và áp dụng những khám phá mới vào thực tế. Các lĩnh vực như khoa học, công nghệ, y tế, năng lượng và giáo dục đều được thúc đẩy bởi sự phát triển không ngừng nghỉ. Chúng ta đã chứng kiến những bước tiến vượt bậc trong việc giải mã gen, phát triển trí tuệ nhân tạo, tạo ra nguồn năng lượng sạch và xây dựng hệ thống giáo dục phổ thông tiên tiến.
Tuy nhiên, phát triển không chỉ là về các thành tựu kỹ thuật. Nó cũng đòi hỏi sự công bằng và bền vững. Cùng với việc xây dựng một thế giới tiến bộ về mặt kinh tế và công nghiệp, chúng ta cần đảm bảo rằng tất cả mọi người đều có cơ hội tham gia vào quá trình này và hưởng lợi từ nó. Phát triển bền vững đặt trọng tâm vào việc bảo vệ môi trường, xóa đói giảm nghèo, xây dựng cộng đồng văn hóa đa dạng và thiết lập sự công bằng xã hội.
